Verkakvennafélagið Framsókn

Verkakvennafélagið Framsókn var stéttarfélag kvenna í Reykjavík stofnað 25. október árið 1914. Í Góðtemplarahúsinu hittust 68 konur úr Kvenréttindafélagi Íslands undir þeim forsendum að stofna verkakvennafélag. Á þeim fundi var Jónína Jónatansdóttir kosin formaður félagsins vegna þess að hún hafði upprunalega átt hugmyndina að stofnuninni, ásamt því að hún var ekki verkakona og átti því ekki hættu á því að missa vinnuna fyrir að vera formaður. Kveikjan að stofnuninni var aðallega hvað konur voru með lélegt kaup miðað við karlmenn og hræðilegar aðstæður á vinnustöðum kvenna.

Fiskvinnslukonur við byrjun 20. aldar. Mynd tekin úr Kvennasögusafni.

Til að ganga í félagið þurftu konur að vera yfir 16 ára og vinnuhæfar. Þá gátu þær sent upptökubeiðni til stjórnenda og borgað upptökugjaldið sem var 1 kr. Eftir þá greiðslu, var ársgjaldið 8 kr. Í félagslögunum sem sett voru árið 1941 kemur fram að konur á aldrinum 60-65 ára skyldu borga helminginn af ársgjaldinu en þær sem voru eldri en 65 ára og óvinnuhæfar þyrftu ekki að borga neitt.

Árið 1944 höfðu Framsóknarkonur haldið 328 félagsfundi sem þýðir að það voru um það bil 11 fundir á ári frá stofnun félagsins. Fyrsti aðalfundurinn var haldinn árið 1915 og var sóttur af 109 félagskonum en á síðasta aðalfundi fyrir útgáfu 30 ára afmælisritsins (árið 1944) voru konurnar nærri 600 sem mættu. Þetta þýðir að það var 450% hækkun í aðsókn á 30 árum. Áður en Framsókn var stofnað var gerð tillaga um að stofna kvennadeild í Verkamannafélaginu Dagsbrún, en því var hafnað, m.a. vegna þess að einn fundarmannanna sagði að það væri engin ástæða til þess, þar sem konur væru aðeins gestir á vinnumarkaðnum. En Framsókn hætti síðan sem sjálfstætt starfandi verkalýðsfélag árið 1998, er það sameinaðist Dagsbrún og stofnað var nýtt félag: Efling.

Fyrstu fimm formenn Framsóknar. Mynd tekin úr 75 ára afmælisriti félagsins.

Stjórn

Í fyrstu stjórn félagsins sátu: Jónína Jónatansdóttir, Bríet Bjarnhéðinsdóttir, Karólína Siemsen, Jónína Jósefsdóttir og María Pétursdóttir.

Formenn

Á 84 starfsárum voru fimm konur formenn félagsins.

Formaður	Kjörin	Hætt
Jónína Jónatansdóttir	1914	1935
Jóhanna Egilsdóttir	1935	1962
Jónína Margrét Guðjónsdóttir	1962	1974
Þórunn Valdimarsdóttir	1974	1982
Ragna Bergmann	1982	1998

Laun

Fyrir stofnun Framsóknar unnu konur kola-, salt-, og timburvinnu samhliða körlum en fengu aðeins 12 aura borgað á tímann á meðan karlar fengu 25 aura. Konurnar fengu sama kaup fyrir dag-, nætur-, helgar- og helgidagavinnu. Þær fengu enga matarpásu né kaffitíma og unnu í nær 16 tíma á dag. Á stofnunarári félagsins voru verkakonur í Reykjavík með um 15-18 aura á tímann sem var um helmingi lægra en laun verkamanna. Á fyrstu 30 starfsárum félagsins bötnuðu vinnuskilyrði verkakvennanna, launin hækkuðu upp í 1,64 krónur á tímann í dagvinnu, eftirvinna hækkaði um 50% og nætur- og helgarvinna hækkaði um 100%. Auk þess var vinnutíminn orðinn 8 tímar á dag og fengu þær fengu greiddan kaffitíma.

Íslenskir aurar: 25 aurar frá 1925 og 10 aurar frá 1922.

Kauptaxti

Fyrstu 30 árin barðist Framsókn fyrir því að atvinnurekendur viðurkenndu þau sem verkalýðsfélag. Þá fengu verkakonur oft ekki laun í samræmi við kauptaxtann sem þær kröfðust, líkt og sjá má á töflunni hér fyrir neðan. En eftir því sem leið á, er greinilegt að kröfuvald verkakvennanna hafi aukist. Þær settu kauptaxtann og með samningaviðræðum, samþykktu atvinnurekendur hann.

Kauptaxti fyrstu 30 árin

Ártal	Kauptaxti	Laun
1914	25 aurar	ca. 15 aurar
1915-1916	25 -	25 -
1917-1918	40 -	36 -
1919	60 -	55 -
1920	97 -	97 -
1921-1924	80 -	80 -
1925	90 -	(óþekkt)
1926 (26/03)	85 -	80 -
1926 (haust)	(óþekkt)	60 -
1927-1930	70 -	70 -
1930-1936	80 -	80 -
1937	90 -	90 -
1942	1,40 kr.	1,40 kr.

Eftir árið 1942 hækkaði kauptaxtinn rækilega næstu ár. Stórt stökk varð frá árinu 1958 til 1961 er hann fór úr 9,22 kr. upp í 18,95 kr. Árið 1964 varð kauptaxtinn 30,81 kr.

Félagið barðist alla tíð fyrir jafnari launum kynjanna. Árið 1961 voru ný lög samþykkt sem stuðluðu að því að verkafólk af öllum kynjum fengu sama kaup fyrir sömu vinnu, en þó ekki það sama fyrir ''jafnverðmæta vinnu''. Þessi lög þurfti síðan að setja í framkvæmd, en það átti eftir að taka mörg ár.

Samstarf við önnur verkakvenna- og verkamannafélög

Bríet Bjarnhéðinsdóttir, formaður Kvenréttindafélagsins, sat í fyrstu stjórn Framsóknar. Mynd tekin úr 30 ára afmælisriti félagsins.

Félög verkakvenna um allt land unnu oft saman að bættum vinnukjörum starfssystra sinna. Strax í upphafi starfrækslu Framsóknar hafði félagið samband við Verkakvennafélagið Einingu, sem var með höfuðstöðvar sínar á Akureyri. Reykvíkingarnir sendu þeim “samhygðarskeyti” og Eining svaraði með því að biðja verkakonurnar sem hyggðust vinna á Eyjafirði næsta sumar, ekki að ráða sig fyrir minna en kauptaxta Einingar. Árið 1923 var Framsókn síðan boðið á fyrsta landsfund Kvenréttindafélags Íslands, sem þær þáðu. Rétt rúmlega 20 árum síðar, gerðist félagið aðili að Kvenfélagasambandi Íslands og Bandalagi kvenna. Auk þess unnu Framsókn og Verkakvennafélagið Framtíðin úr Hafnafirði oft saman að markmiðum sínum og héldu sameiginlegar árshátíðir.

Sögufrægasta verkfall Framsóknar - stundum kallað ''11 daga verkfallið'' - átti sér stað árið 1926. Samningaviðræður við atvinnurekendur gengu ekki og því var leitað hjálpar annarra verkafélaga. Þeirra á meðal má nefna Framtíðina og Hvöt úr Vestmannaeyjum, en Verkamannafélagið Dagsbrún og Alþýðusamband Íslands voru áhrifamest fyrir verkfallið sjálft. Framsókn endaði þó á því að tapa verkfallinu og atvinnurekendur lækkuðu daglaunakaupið í 80 aura, og enn frekar um haustið, en þá lækkaði það niður í 60 aura á tímann. Þetta þýddi tæpa 40% launalækkun frá árinu áður, þegar taxtinn var 97 aurar.

Konurnar í Framsókn tóku einnig þátt í starfi Alþýðusambandsins þar sem formenn félagsins voru ''flest árin'' í stjórn þess, til dæmis var Jónína Jónatansdóttir einn af stofnendum sambandsins. Í Alþýðuflokknum unnu þær við allar kosningar og gáfu allmikið fé til kosningastarfseminnar, þá sérstaklega fyrstu árin. Enn fremur unnu þær að útbreiðslu Alþýðublaðsins og gáfu því styrki. Þannig var starf Framsóknar mjög vítt meðal verkafélaga landsins.

Tenglar til nánari athugunar

• https://www.ein.is/is/um-einingu-idju/felagid Vefsíða um Verkalýðsfélagsins Einingar og Iðju, á Akureyri.
• https://asi.is/ Vefsíða Alþýðusambands Íslands.
• https://kvenrettindafelag.is/ Vefsíða Kvenréttindafélags Íslands.
• https://www.kvenfelag.is/ Vefsíða Kvenfélagasamband Íslands.

  Þessi sögugrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.