Hjaltadalur

Hjaltadalur er dalur í austanverðum Skagafirði og tilheyrði áður Hólahreppi. Hann er að mestu luktur 1000–1200 m háum fjöllum og inn í þau skerast ýmsir afdalir. Hjaltadalsá rennur um dalinn og á upptök í Hjaltadalsjökli í dalbotninum. Í hana falla ýmsar þverár og lækir.

Séð frá Hólum inn Hjaltadal í dumbungs veðri.

Hjaltadalur heitir eftir landnámsmanninum Hjalta Þórðarsyni skálps. Í Landnámu segir:

Hjalti son Þórðar skálps kom til Íslands og nam Hjaltadal að ráði Kolbeins og bjó að Hofi; hans synir voru þeir Þorvaldur og Þórður, ágætir menn.

Biskupssetrið og síðar skólasetrið Hólar í Hjaltadal er í miðjum dalnum og setur mikinn svip á hann. Fjallið fyrir ofan Hóla heitir Hólabyrða og er 1244 m hátt. Innsti bærinn í dalnum er Reykir. Þar er jarðhiti og þar er gömul laug sem nefnist Biskupslaug. Hún er nú upphlaðin.

Fornar þjóðleiðir úr Hjaltadal

Af því að Hólar í Hjaltadal voru miðstöð kirkjuvalds og skólastarfs á Norðurlandi var tíðförult þangað. Helstu þjóðleiðir voru:

• Hríshálsvegur frá Hólum fram í Blönduhlíð og yfir í Hegranes.
• Hjaltadalsheiði til Hörgárdals í Eyjafirði, langur fjallvegur og seinfarinn en töluvert notaður fyrr á öldum.
• Héðinsskörð eða Héðinsskarð til Barkárdals í Eyjafirði.
• Hólamannavegur um Hólamannaskarð til Barkárdals í Eyjafirði.
• Heljardalsheiði til Svarfaðardals í Eyjafirði.
• Hákambar til Ólafsfjarðar.
• Út Hjaltadal að austan, að Kolkuósi, og út Óslandshlíð að Hofsósi eða Grafarósi.

Bæir í Hjaltadal

Allmargir bæir eru í Hjaltadal. Á síðari árum hefur myndast dálítið þorp á Hólum í kringum Hólaskóla.

Að austanverðu í dalnum eru:

• Neðri-Ás, fornt höfðingjasetur. Í Neðra-Ási var fyrsta kirkja á Íslandi reist.
• Efri-Ás
• Laufskálar, áður Brekkukot (og Grafarkot)
• Víðines, þar var Víðinesbardagi háður árið 1208.
• Hólar í Hjaltadal, biskupssetur og skólasetur
• Hof í Hjaltadal, landnámsjörð Hjalta Þórðarsonar.

Að vestanverðu í dalnum eru:

• Reykir í Hjaltadal
• Hvammur í Hjaltadal
• Hrafnhóll
• Hlíð í Hjaltadal, áður Hrappsstaðir
• Kálfsstaðir
• Kjarvalsstaðir í Hjaltadal
• Nautabú í Hjaltadal
• Ingveldarstaðir í Hjaltadal
• Skúfsstaðir
• Garðakot í Hjaltadal, áður Garðar

Allir þessir bæir voru í Hólahreppi, en eftirtaldir bæir í Viðvíkursveit geta sökum staðhátta talist til Hjaltadals:

• Hringver með nýbýlinu Dalsmynni.
• Viðvík, kirkjustaður, landnámsjörð Öndótts.